Ekonomizm Nedir? 2025’te Yapay Zekâ ve Veriyle Biçimlenen Ekonomi Merkezli Toplum

Ekonomizm Nedir?

Ekonomizm, toplumsal, siyasal ve kültürel tüm olguların ekonomik temellerle açıklanabileceğini savunan bir yaklaşım ve ideolojidir. Diğer faktörleri ikincil olarak gören bu anlayış, bireyden devlete kadar her şeyin ekonomik çıkarlarla şekillendiğini ileri sürer. 2025 itibarıyla küresel ölçekte artan ekonomik eşitsizlikler, yapay zekâ temelli pazar dinamikleri ve dijital kapitalizm, ekonomizmin etkilerini daha da görünür kılmaktadır.

Ekonomizmin Tanımı

Ekonomizm; tüm toplumsal süreçlerin, değerlerin ve ilişkilerin temelinde ekonomik nedenlerin yattığını savunur. Siyaset, kültür, etik gibi unsurlar ekonomik çıkarların türevleri olarak değerlendirilir. "İnsan her zaman çıkarının peşindedir" anlayışı bu düşüncenin temelini oluşturur.

Ekonomizmin Tarihsel Arka Planı

Ekonomizm, 19. yüzyılda klasik iktisatçıların düşüncelerinden etkilenmiştir. Karl Marx'ın "tarihsel materyalizmi" bu yaklaşımı akademik anlamda sistematikleştirmiştir. Marksizm’de üretim ilişkileri toplumsal yapının temel belirleyicisi olarak görülür. Ancak ekonomizm, hem sağ hem sol siyasal düşünceler içinde farklı biçimlerde yorumlanmıştır.

Ekonomik Determinizm ile İlişkisi

Ekonomik determinizm, ekonomizmin sert bir versiyonudur. Ona göre tarih, kültür ve insan davranışları ekonomik yapılar tarafından belirlenir. Bu anlayış, bireyin özgür iradesini ve diğer sosyal faktörleri ihmal etmekle eleştirilmiştir.

Ekonomizm ve Siyaset

Ekonomist bakışa göre siyasal kararlar, ideolojilerden değil ekonomik çıkar dengelerinden doğar. Devletin işlevi de ekonomik düzenin devamını sağlamaktır. Bu anlayış neoliberal politikaların temelini oluşturmuş; devletin piyasa içinde minimum rol oynaması savunulmuştur.

Ekonomizmin Günümüzdeki Yansımaları

Neoliberalizm: Devletin küçültülmesi, serbest piyasanın kutsanması

Kurumsal baskınlık: Ekonomik çıkar gruplarının siyasete yön vermesi

Finansallaşma: Ekonomik göstergelerin sosyal yaşamı domine etmesi

Tüketim toplumu: Bireyin kimliğini ekonomik tüketim üzerinden inşa etmesi

Ekonomizme Yönelik Eleştiriler

İnsanı indirgeme: Bireyin değerlerini sadece ekonomik motivasyonla açıklamak

Kültürün önemsizleştirilmesi: Sanat, inanç ve gelenek gibi unsurların ikincil görülmesi

Toplumsal duyarsızlık: Eşitsizlik, adalet ve ahlaki normların göz ardı edilmesi

2025’te Ekonomizm ve Dijital Ekonomi

Günümüzde yapay zekâ algoritmaları, büyük veri analizleri ve blockchain sistemleri; ekonomik ilişkilerin dijitalleşmesini hızlandırmaktadır. Platform ekonomisi (Uber, Amazon, TikTok gibi) bireyin ekonomik değerinin veri üretimiyle ölçüldüğü yeni bir ekonomizm biçimini doğurmuştur. 2025’te bu sistem, dijital kapitalizm ya da "algoritmik ekonomizm" olarak adlandırılmaktadır.

Ekonomizm ve Diğer Yaklaşımlarla Karşılaştırma

Sonuç

Ekonomizm, modern toplumları anlamak için önemli bir çerçeve sunsa da, tek boyutlu yaklaşımı nedeniyle eleştirilmektedir. 2025’te ekonomik faktörler hâlâ belirleyici olsa da, kültürel, etik ve psikolojik faktörlerle birlikte değerlendirilmedikçe toplumsal çözümlemeler eksik kalmaktadır.